Από τη Λατρεία του Μέγα Αλεξάνδρου στις «Θωργίαι» της Πύδνας: Μια Θεωρητική Σύνθεση με Τεκμηρίωση

Από τη Λατρεία του Μέγα Αλεξάνδρου στις «Θωργίαι» της Πύδνας: Μια Θεωρητική Σύνθεση με Τεκμηρίωση

Εισαγωγή

Με αφορμή την συγγραφή του βιβλίου «Άδηλος τάφος», προέκυψε η ανάγκη της παρούσας ιστορικής μελέτης. Μια μικρή μελέτη που εξετάζει τη δυνατή συνέχεια της μνήμης του Μεγάλου Αλεξάνδρου στη ρωμαϊκή επαρχία της Μακεδονίας, ειδικά κατά τον 3ο–4ο αι. μ.Χ. Ο 3ος αι είναι η εποχή της αναζωπύρωσης της λατρείας με την καθιέρωση και αγώνων όπως π.χ. «Αλεξάνδρεια Ολύμπια» στην Βέροια. Εδώ αντίστοιχα εξετάζεται ο χώρος «Θωργίαι» της Πύδνας, συνδέοντάς τον με την καθιέρωση τελετών και θυσιών που έχουνε σχέση με την «αλεξανδρομανία» του Ρωμαίου αυτοκράτορα Καρακάλλα, καθώς και το μαρτύριο του Αγίου Αλεξάνδρου «ἐν Πύδνῃ» αργότερα το 298 μ.Χ.. Η προσέγγιση της μελέτης βασίζεται σε επιγραφικά, αφηγηματικά και αγιολογικά κείμενα, με σαφή διάκριση μεταξύ τεκμηριωμένων δεδομένων και ερμηνευτικών υποθέσεων.

Αναζωπύρωση της Μνήμης του Μέγα Αλεξάνδρου στη Μακεδονία

Στη Ρωμαϊκή επαρχία της Μακεδονίας, ιδίως από τον 3ο αι. μ.Χ., το Κοινὸν Μακεδόνων με έδρα την Βέροια, οργανώνει οικουμενικούς αγώνες όπως οι «Αλεξάνδρεια Ολύμπια» (περίπου 240 μ.Χ.), συνδέοντας την αυτοκρατορική λατρεία με μακεδονική ταυτότητα. Η Βέροια, με το τιμητικό προνόμιο ως μοναδική πόλη νεώκορος που της είχε απονείμει η Ρωμαϊκή Σύγκλητος επιτρέποντάς της να ιδρύσει ναό προς τιμήν του αυτοκράτορα που λατρευόταν ως θεός, ενίσχυε το κύρος, την πολιτική της θέση και την οικονομική της ανάπτυξη. Από εποχή των Σεβήρων, με αρχή τον Καρακάλλα , η πόλη εξέδιδε νομίσματα με τον Μέγα Αλέξανδρο και την μητέρα του την Ολυμπιάδα. Στην Πύδνα, ωστόσο, δεν τεκμηριώνεται ειδική λατρεία παρά το πλήθος των 40.000 ευρημάτων από τις σωστικές κατά κόρο ανασκαφές σε οικισμούς και νεκροταφεία τα οποία παραμένουν εν μέρει ανέκδοτα.

Οι άγνωστες «Θωργίαι» και το Μαρτύριο του Αγίου Αλεξάνδρου

Τα Acta martyrii του Αγ. Αλεξάνδρου (λατινικό L, ελληνικό A) τοποθετούν το μαρτύριο του αγίου που τελικά εορτάζεται σήμερα στις 14 Μαρτίου «in medio Macedoniae et Thessalonicae», σε δημόσιο χώρο «Thorgiae» (Θωργίαι), στην περιοχή της αρχαίας Πύδνας, μη σαφώς όμως ταυτιζόμενο. Η ετυμολογία της λέξεως Θωργίαι ή Θεωρίαι, υποδηλώνει ένα χώρο συγκεντρώσεων, όπως είναι οι κερκίδες ενός αρχαίου θέατρου. Ένα τοπωνύμιο που ίσως προήλθε από ένα παλαιό τελετουργικό σκηνικό, αλλά χωρίς όμως ρητή σύνδεση με τον Μέγα Αλέξανδρο. Στην περιοχή της Σφενδάμης υπάρχουνε ίχνη ενός τέτοιου χώρου, χωρίς όμως να έχει γίνει κάποια αρχαιολογική μελέτη και ανασκαφή. Επίσης στην Πύδνα υπάρχει ένα σημαντικό επιτύμβιο ή τιμητικό μνημείο ύψους περίπου 4 μ. και μήκους 35 μ., με ανάγλυφες μορφές και μαρμάρινα γλυπτά με κορμούς ανδρικών αγαλμάτων, ιππέα, λιοντάρι, κεφαλή αλόγου, λέβητα με γρύπες, χωρίς όμως κάποια επιγραφή που να υποδηλώνει κατά την πιο τολμηρή εκδοχή, ότι αφορά τον Μέγα Αλέξανδρο.

Καρακάλλας και η Μακεδονική Φάλαγγα Αλεξάνδρου.

Ο Καρακάλλας το 214 μ. Χ. συγκροτεί κατά το πέρασμά του, όπως περιγράφουν το ταξίδι του ο Δίων Κάσσιος (78.16.5) και ο Ηρωδιανός (4.8.3–6), με τελετές και αγώνες σε Βέροια (έδρα Κοινού Μακεδόνων), Δίον (ιερό Ολύμπου) και Πέλλα (πατρίδα Αλεξάνδρου), για να μιμηθεί τον Μακεδόνα βασιλιά, μια φάλαγγα 16.000 Μακεδόνων οπλιτών. Οι οπλίτες αυτής της φάλαγγας εξοπλίζεται «κατὰ τὸν Ἀλεξάνδρου τρόπον» σύμφωνα με τον Δίων (78.7.1–2): με σάρισες, λινόθωρακες, βυρσοκράνητα, όπως την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Μετά τον θάνατό του Μέγα Αλεξάνδρου στη Βαβυλώνα (323 π.Χ.), η σορός μεταφέρθηκε αρχικά στη Μέμφιδα και έπειτα στην Αλεξάνδρεια από τον Πτολεμαίο Α΄, όπου τοποθετήθηκε στο Soma (μαυσωλείο) όπου και έγινε κέντρο λατρείας. Ο Καρακάλλας (Μάιος–Ιούνιος 215) μετέβηκε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου και επισκέφθηκε την κρύπτη - μαυσωλείο του Μέγα Αλεξάνδρου κάτω από το Σεράπειον, όπου ο Σεπτίμιος Σεβήρος την είχε σφραγίσει το 199 μ.Χ. Εκεί αφού αφαίρεσε τον χιτώνα, δαχτυλίδι και την ζώνη του, τα τοποθέτησε ως ένδειξη τιμής στην σορό του βασιλιά. Στην Αλεξάνδρεια η φάλαγγα Αλεξάνδρου γίνεται πρόφαση: Ο Καρακάλλας καλεί άοπλους Αλεξανδρινούς νεαρούς να τη μιμηθούν, και οι λεγεωνάριοι προβαίνουνε σε σφαγή (Ηρωδιανός 4.9.3–6).

Θεωρητική Σύνθεση: Πύδνα ως Σύνδεσμος;

Τεκμηριωμένα: Λατρεία Αλεξάνδρου Μακεδονία (Βέροια), φάλαγγα Καρακάλλα (214), Θωργίαι=Πύδνα (3ος αι.).

Υπόθεση: Οι «Θωργίαι» ίσως να διαμορφώθηκαν από τον Καρακάλλα ως ένα θεωρείο (κερκίδες) για την τέλεση μιας μοναδικής ταφικής τελετής του Μέγα Αλεξάνδρου στην Πιερία και συγκεκριμένα στο σημερινό οικισμό Σφενδάμη. Ο Ηρωδιανός (4.8.3–4.9.4) αν και δεν δίνει ακριβή αριθμό οπλιτών της φάλαγγας μιλά για φάλαγγα Μακεδονική με εκλεκτούς νέους, και εστιάζει ότι αυτή είχε προπαγανδιστικό και τιμητικό ρόλο. Έναν ρόλο που διαδραμάτισε στην απόδοση των ταφικών τιμών της σορού του νεκρού βασιλιά κατά το μακεδονικό εθιμικό στην Πιερία, εκεί που η σορός μεταφέρθηκε μετά την βίαιη και αιματηρή αρπαγή της από την Αλεξάνδρεια. Ο χώρος θεωργίαι πρόκειται κατά συνδεόμενο τρόπο με την απόδοση των τιμών από την φάλαγγα όπως και ο χώρος, ως ένα τελετουργικό σκηνικό. Στον ίδιο χώρο που αργότερα τελείται και το μαρτύριο του Αγίου. Αλεξάνδρου. Αν και μέχρι σήμερα δεν έχει δημοσιευθεί επιγραφικό ή ανασκαφικό εύρημα από την περιοχή Πύδνας που να δηλώνει ευθέως ότι εκεί υπήρχε ένα ιερό - βωμός αφιερωμένο στον Μέγα Αλέξανδρο, ο συσχετισμός του μαρτυρίου του Αγίου Αλεξάνδρου σε συγκεκριμένο βωμό του Μέγα Αλεξάνδρου παραμένει μια ερευνητική υπόθεση, η οποία χρειάζεται αρχαιολογική και επιγραφική τεκμηρίωση για να θεωρηθεί βέβαιη. Η απουσία επίσης αναφορών του Καρακάλλα από την Πύδνα (Δίων/Ηρωδιανός) αλλά και αρχαιολογικών ευρημάτων περί θεωρείων θέατρου (στην βόρεια Πιερία δεν υπάρχει κανένα αρχαίο θέατρο), καθιστά την υπόθεση ερμηνευτική, όχι αποδεδειγμένη, οπότε· απαιτούνται νέες ανασκαφές στην περιοχή της Πύδνας και ειδικά στην περιοχή της Σφενδάμης στο σημείο που οι ντόπιοι κάτοικοι ονομάζουνε θέατρο.

Βιβλιογραφία

Πρωτογενείς Πηγές

• Δίων Κάσσιος, Ρωμαϊκή Ιστορία 78.7 (Epitome Xiphilinus).

• Ηρωδιανός, Ρωμαϊκή Ιστορία 4.8–9.

• Historia Augusta, Vita Caracallae 6.

• Acta martyrii S. Alexandri Thessalonicensis.

Σύγχρονες Μελέτες

• A. Imrie, «Caracalla and 'Alexander's Phalanx'», Greece & Rome 68.2 (2021).

• M.A. Speidel, «Caracalla's journeys through the Balkans» (2023).

• D. Δημητρακοπούλου, «Τα Acta martyrii», Ελληνικά 60.1.

• Δ. Kaltsas κ.ά., Ancient Beroea.

• B. Virgilio (επιμ.), Studi ellenistici XX (ruler cult Μακεδονίας).